Επιστροφή στο χρήμα-μέσο

Νέα «επώδυνα μέτρα» για τους Έλληνες εργαζόμενους προαναγγέλλει η επικεφαλής του ΔΝΤ, Κριστίν Λαγκάρντ, προκειμένου να ενισχυθεί η ανταγωνιστικότητα. Τουτέστιν, οδηγούμαστε σε νέες μειώσεις των μισθών, γιατί αυτοί, κατά τη γνώμη της, είναι μεγαλύτεροι από τους αντίστοιχους στην Πορτογαλία, την Ισπανία και την… Κροατία. Ποιος μισθός, όμως, είναι το «μέτρο» της ανταγωνιστικότητας; Ο πιο μικρός! Αυτές τις απόψεις της κ. Λαγκάρντ προβάλλουν θριαμβευτικά τα παρ’ ημίν μίντια με τη νεοφιλελεύθερη άποψη. Δεν συμβαίνει, όμως, το ίδιο και για τις δηλώσεις του υπουργού Οικονομίας των ΗΠΑ, Τ. Γκάιτνερ, ο οποίος δήλωσε ότι οι συνεχείς περικοπές των δαπανών και η αύξηση των φόρων προκειμένου να μειωθούν τα ελλείμματα δημιουργούν «ένα αυτοενισχυόμενο αρνητικό σπιράλ λιτότητας που ‘’σκοτώνει’’ την ανάπτυξη». Τελικά, ποιος έχει δίκιο; Ποια αντίληψη αληθεύει; Καμία γενικώς, καθώς κάθε μία εξυπηρετεί ειδικά συμφέροντα. Όσο για την περίφημη ανταγωνιστικότητα, που αιτιολογεί την άγρια λιτότητα, στη λογική της κατάκτησης των τομέων «υψηλής αξίας», αυτή είναι μια εντελώς ηλίθια αντίληψη επισημαίνει ο Αμερικανός οικονομολόγος Π. Κρούγκμαν. «Οι οικονομολόγοι έχουν παρεξηγήσει το ανθρώπινο είδος» δηλώνει στη Guardian, και ο ιδρυτής της τράπεζας Grameen, Μοχάμεντ Γιουνούς, γνωστός και ως ο «τραπεζίτης των φτωχών». «Το βασικό πρόβλημα με τον καπιταλισμό είναι ότι μας έκανε όλους να έχουμε επίκεντρο τα χρήματα, μας έκανε εγωκεντρικούς…» είπε ο βραβευμένος με Νόμπελ Ειρήνης οικονομολόγος, ο οποίος εισήγαγε την έννοια της μικροπίστωσης. Και προσθέτει: «Τα χρήματα έχουν γίνει το μέσο και ο σκοπός..». Το χρήμα από μέσο έγινε σκοπός έγραφε ο Σκοτ Μηκλ. Αυτό έχει διαφθείρει τα πάντα, λέμε εμείς. Γιατί ο αθλητισμός, φερ’ ειπείν, δεν γίνεται με σκοπό το «νους υγιής εν σώματι υγιεί», αλλά τη νίκη-χρήμα. Το γυμνασμένο σώμα και δη το ντοπαρισμένο έγινε το «μέσο»! Το κέρδος, συνεπώς, ταυτίζεται σήμερα με την αέναη και χωρίς όρια συσσώρευση. Κι όμως κάποτε ο καπιταλισμός είχε «ηθική», δηλαδή όρια. Τι συνέβη και αποσυνδέθηκε πλήρως η οικονομία από την «ηθική» παράδοσή της; Σύμφωνα με τον Αμάρτυα Σεν και τον Σκοτ Μηκλ, η ηθική παράδοση της οικονομικής σκέψης ξεκινάει από τον Αριστοτέλη («Ηθικά Νικομάχεια») που συσχέτιζε το αντικείμενο των οικονομικών (τον πλούτο) με τους ανθρώπινους σκοπούς. Με την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού, όμως, η «ηθική» αυτή παράδοση απωθήθηκε υπέρ της «μηχανικής» παράδοσης που δεν αφορά τελικούς σκοπούς και ερωτήματα, όπως για το «πως μπορεί να αναπτυχθεί ο αγαθός άνθρωπος», αλλά ενδιαφέρεται μόνο για τα ζητήματα διαχείρισης. Τώρα, οι εργαζόμενοι είναι οι αναλώσιμοι της ιστορίας, μιας ιστορίας που είναι το ατέλειωτο χρονικό των θριάμβων των «πάνω». Υπάρχει άραγε τρόπος υπέρβασης της κρίσης; Η λύση, σύμφωνα με τον Γιουνούς, είναι ένα νέο είδος επιχειρηματικότητας που θα επικεντρώνει τις δραστηριότητές της στην επίλυση των προβλημάτων της κοινωνίας σε τοπικό ή παγκόσμιο επίπεδο. Για παράδειγμα κάτι τέτοιο συνέβη στην περίπτωση της συνεργασίας της Grameen(της τράπεζάς του) με τη Danone για την παραγωγή γιαουρτιού που θα λύσει το πρόβλημα του υποσιτισμού των παιδιών στο Μπανγκλαντές. Η εταιρεία βγάζει κέρδη, τα κέρδη μένουν μέσα στην εταιρεία, και παίρνουν πίσω μόνο τα χρήματα που επένδυσαν. Πρόκειται για μία νέα αντίληψη επιχειρηματικότητας, με επιχειρήσεις κερδοσκοπικές αλλά και κοινωνικού χαρακτήρα. Ο Γιουνούς θέτει, με άλλα λόγια, το ζήτημα των ορίων, αλλά και της επιστροφής στην εποχή που το χρήμα ήταν μέσο και όχι σκοπός. Μπορεί, όμως, το οικονομικό σύστημα, αυτή η μηχανή, που, σήμερα, λειτουργεί ανεξέλεγκτα, να τεθεί υπό τον έλεγχο της λογικής, της πολιτικής και της ανθρωπιάς; Δύσκολο…