Η επιστροφή στη συλλογικότητα

Πρέπει να αλλάξουμε κουλτούρα, δήλωσε ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Κ. Παπούλιας. Από την ακραία ατομικότητα, που δοξολογούσε το Εγώ, πρέπει να επανέλθουμε στη συλλογικότητα και στον «πολιτισμό της συμπάθειας», επισημαίνει στο νέο βιβλίο του ο Τζέρεμι Ρίφκιν. Σύμφωνα με τον τελευταίο η τρίτη βιομηχανική και ενεργειακή επανάσταση άρχισε, αμφισβητώντας τα προηγούμενα μοντέλα οικονομικής ανάπτυξης και την εγωιστική σύλληψη του ατόμου. Η επανάσταση αυτή βασίζεται «στο συλλογικό συναίσθημα, σε μια νέα έννοια της οικολογικής υπευθυνότητας και στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας»-πολιτική βιόσφαιρα(Le Monde). Αλλά ποιες ήταν οι δύο προηγούμενες βιομηχανικές επαναστάσεις; Η πρώτη, περνώντας από το στάδιο της παραγωγής σ’ αυτό της κατανάλωσης, οικειοποιήθηκε την απόλαυση και χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τις ανθρώπινες επιθυμίες ως κινητήρες ανάπτυξης της οικονομίας. Η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση συστάθηκε με τη «χειραφέτηση του δυτικού κόσμου από τα δεσμά της συλλογικότητας»(Μπρυκνέρ). Τώρα προτείνεται η χειραφέτηση από την ατομικότητα και η επάνοδος στη συλλογικότητα, ωσάν το εκκρεμές να κινείται από τον ένα πόλο στον άλλο. Πως θα επιστρέψουμε, όμως, από τον πολιτισμό της ατομικότητας σ’ αυτόν της συλλογικότητας; Ποιο θα είναι το περιεχόμενο της «συμπάθειας»; Θα πρόκειται για τον… αλτρουισμό των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων ή για μία ειλικρινή ταύτιση με τον πόνο και το πάθος του άλλου;
Ο κοινωνιολόγος Μαρσέλ Μως αντιλαμβάνεται τη λατρεία του Εγώ ως εκτροπή. Ο Γάλλος διανοούμενος εκκινεί από τις ανθρωπολογικές του μελέτες και τους αρχαίους Έλληνες (πρόσωπον) καθώς και την επανάσταση των πληβείων στη Ρώμη που θεωρεί αποφασιστικής σημασίας για την επικράτηση του «πολιτικού προσώπου». Το δικαίωμα επί του προσώπου γίνεται πλέον από τότε καθολικό, πλην των δούλων. Αλλά και οι δούλοι αν και δεν ορίζουν το σώμα τους έχουν πλέον ελεύθερη ψυχή, αυτή που τους προσέδωσε ο χριστιανισμός. Ο Μως υποστηρίζει ότι η βουλησιαρχική και ηθική σκέψη των Στωικών επέδρασε στην εξέλιξη της ηθικής σκέψης των λατίνων, που ανήγαγαν το πρόσωπο σε ατομική προσωπικότητα, σε ένα ενσυνείδητο άτομο, ανεξάρτητο, αυτόνομο, ελεύθερο και υπεύθυνο (η συνείδηση-από το στωικό συνειδός). Από την έννοια του προσώπου όμως λείπει ακόμη το μεταφυσικό της θεμέλιο που θα το λάβει από τον χριστιανισμό.
Στους Έλληνες Πατέρες το πρωταρχικό είναι η συλλογική μοίρα της ανθρώπινης φύσης. Αυτή η προτεραιότητα οδήγησε τον χριστιανισμό από τον 4ο αιώνα να στραφεί εναντίον της δουλείας και μιας συγκεκριμένης κοινωνικής στάσης. Έτσι, ο χριστιανισμός της Ανατολής ήταν κάτι άλλο σε σχέση με τον χριστιανισμό της Δύσης και δη τον προτεσταντισμό της Αμερικής, που δικαίωσε τη δουλεία μέσω μιας συγκεκριμένης ερμηνείας της Βίβλου. Όλοι συμφωνούν, πάντως, ότι η εμφάνιση στην ιστορία του Εγώ γίνεται με τις «Εξομολογήσεις» του Αγίου Αυγουστίνου. Στον Αυγουστίνο ο άνθρωπος αποσπάται (για την ακρίβεια αποστασιοποιείται, η υπόσταση γίνεται απόσταση) από τον κόσμο, ταυτιζόμενος με την ψυχή του και αποκτώντας στη θέση του «Αυτός» ένα «Εγώ».
Αργότερα, στην Ευρώπη της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης το Εγώ συνοψίζει τα κοινωνικά γεγονότα και τους ασκεί κριτική. Η ατομικότητα εκφράζει την ψυχο-κοινωνική ολότητα, το Εμείς, όπως αποτυπώθηκε λογοτεχνικά από τον Μπαλζάκ. Ο Φλωμπέρ, αντίθετα, θα γίνει ο μάρτυρας του αστισμού και της ευρωπαϊκής παρακμής. Γι’ αυτό εδώ το Εγώ ασκεί κριτική σε μία κοινωνική ομάδα και προτάσσει την αισθητική, μία μεταγλώσσα ως την ασπίδα, ως την άμυνα του Ατόμου κατά της αστικής μάζας. Γενικά, η εκβιομηχάνιση, ο αστισμός και η μαζοποίηση θα προκαλέσουν την αντίδραση του ατόμου που αντιστέκεται, που πιστεύει στον εαυτό του. Γι’ αυτό το Εγώ του Μπαλζάκ είναι ένα άτομο προς ενσωμάτωση σ’ ένα Εμείς, ενώ το Εγώ του Φλωμπέρ και του Σταντάλ είναι ένα άτομο που θέλει να ξεφύγει από τη μάζα. Γι’ αυτό στις αρχές του 20ου αιώνα θα γεννηθεί στην Ευρώπη το «μυθιστόρημα του προσώπου», της επιστροφής δηλαδή στον εαυτό χωρίς πια αυταπάτες. Αυτή η επιστροφή ηττήθηκε από τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, η οποία πολιτιστικά ήταν αμερικανική.
Ο «επιθετικός ατομικισμός» θα είναι μία αντίδραση στην παραζάλη και τη διάλυση στην κρεατομηχανή της μάζας. Η αντίδραση εδώ δεν είναι αισθητική ούτε ενδοσκοπική, αλλά μια «θέληση εν τη πράξει», είναι ο Πραγματισμός που κρίνει με βάση την πράξη-δράση-σύγκρουση και το όφελος. Με λίγα λόγια, στις ΗΠΑ το Εμείς λείπει εγγενώς. Οι συλλογικές δυνάμεις (όπως εμφανίζονται σήμερα στις κοσμοπόλεις), σύμφωνα με τον Μωρίς Λε Μπρετόν συνθλίβουν το ατομικό Εγώ (Τζον Ντος Πάσος). Το Εγώ γίνεται έρμαιο του μη-Εγώ. Το άτομο δεν υπάρχει παρά ως ένα μόριο-τίποτα ενός συλλογικού όντος εντελώς ξένου προς το άτομο! Ή μάλλον το άτομο είναι ξένο στην ίδια του τη χώρα(βλέπε και Βόνεγκατ: «ένας άνθρωπος χωρίς πατρίδα»). Το αντάλλαγμα αυτής της διάλυσης είναι μερικές ψευδο-επιτυχίες, η λεγόμενη υλική επιτυχία (αμερικανικό όνειρο-καταναλωτική κοινωνία). Έτσι, η απάνθρωπη Πολιτεία του μέλλοντος οικοδομείται σαν κοραλλιογενής νήσος πάνω σ’ ένα σωρό από τα πτώματα των κενωμένων από την ουσία τους Εγώ. Όλος αυτός ο πολιτισμός, σήμερα, κατέρρευσε. Με ποια συλλογικότητα όμως θα αντικατασταθεί; Η συλλογικότητα μπορεί να νοηθεί μόνο ως η άρση του ανθρώπου από τη ζωική στην ανθρώπινη κατάσταση. Συνεπώς, πάνω απ’ όλα πρέπει να σκεφτούμε την ανεργία και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Αλλιώς ο πολιτισμός των… φωτοβολταϊκών θα είναι μία ακόμη φούσκα!