Στα άρθρα που αφιερώθηκαν για τη δολοφονία της ηθοποιού Marie Trintignant την 1η Αυγούστου 2003 από τον Bertrand Cantat, παρέχεται μια ιδέα για τις αλλαγές που έγιναν στη διαχείριση της βίας κατά των γυναικών από τα μέσα ενημέρωσης. Η ηθοποιός πέθανε από εγκεφαλικό οίδημα, το οποίο δημιουργήθηκε από το ξύλο μέχρι θανάτου από τον μουσικό σύντροφό της. Οι περισσότεροι δημοσιογράφοι είχαν αγνοήσει το ιστορικό βίας του δράστη. Αντίθεται ξεψάχνισαν την ερωτική ζωή του θύματος, καταλογίζοντας πολλά εναντίον της. Μια γενιά αργότερα, το καλοκαίρι του 2023, αυτή η υπόθεση έγινε αντικείμενο σημαντικής αναμόχλευσης που κατέληξε σε ένα media mea culpa. «Εκείνη την εποχή, οι όροι ‘ζήλεια’ και ‘εγκλήματα πάθους’ αναφέρονταν με τέτοιο τρόπο που να δικαιολογούν το δράμα», παραδέχονταν οι δημοσιογράφοι στις ειδήσεις της τηλεόρασης France 2, στις 31 Ιουλίου 2023… (με μπάνερ: «Μια γυναικοκτονία που δεν έχει πει ακόμα το όνομά της.»)
Πριν καθιερωθεί στον χώρο των μέσων, η λέξη γυναικοκτονία έκανε ένα μακρύ ταξίδι στο χρόνο και στο χώρο. Οι ιστορικοί Lydie Bodiou και Frédéric Chauvaud βρήκαν το πρώτο ίχνος του όρου στη γαλλική γλώσσα τον 17ο αιώνα, στο έργο Les Trois Dorotées, ou Le Jodelet souffleté, του θεατρικού συγγραφέα Paul Scarron. «Εκεί τα μάτια σου δουλεύουν για την γυναικοκτονία», λέει ένας χαρακτήρας για να περιγράψει τη στάση ενός άνδρα που είναι έτοιμος να κακομεταχειριστεί τη γυναίκα του. «Για να καταλαβαίνουν οι θεατές τη λέξη αυτή θα έπρεπε να χρησιμοποιείται», αναφέρουν οι δύο ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Πουατιέ.
Στις αρχές του 20ου αιώνα, ο όρος εμφανίστηκε με την πένα της δημοσιογράφου Hubertine Auclert… η Auclert έδωσε στη «γυναικοκτονία» τη σύγχρονη σημασία της… Ο όρος εξαφανίστηκε και επανεμφανίστηκε εβδομήντα χρόνια αργότερα, με αφορμή τη διεξαγωγή του διεθνούς φόρουμ για Εγκλήματα κατά των Γυναικών. Το γεγονός αυτό ήταν εμβληματικό του «δεύτερου κύματος» φεμινιστικών κινημάτων –και επικεντρώθηκε περισσότερο στη σεξουαλικότητα και την ενδοοικογενειακή βία, ενώ το πρώτο εστίαζε στην ψηφοφορία–… Το φόρουμ πραγματοποιήθηκε από τις 4 έως τις 8 Μαρτίου 1976 στις Βρυξέλλες, όπου συγκεντρώθηκαν σχεδόν δύο χιλιάδες ακτιβίστριες από την Ευρώπη, τη Βόρεια και τη Λατινική Αμερική, τη Μοζαμβίκη, την Υεμένη και άλλες σαράντα περίπου χώρες. «Δεν είναι ένα νομικό ίδρυμα αλλά ένα δικαστήριο απόψεων, κατά το ανάλογο του δικαστηρίου για το Βιετνάμ στο οποίο προήδρευσαν οι [φιλόσοφοι] Bertrand Russell και Jean-Paul Sartre», σημειώνει η Milène Le Goff, επιμελήτρια μιας έκθεσης αφιερωμένης σε αυτό το γεγονός στο πανεπιστήμιο γυναικών των Βρυξελλών.
Στο φόρουμ γινόταν λόγος για εγκλήματα που έγιναν με σεξουαλικά μέσα, για τον μη μεικτό χαρακτήρα των διοικητικών οργάνων, για τη διπλή καταπίεση του να είσαι γυναίκα και μετανάστρια και πολλά άλλα που διαμόρφωσαν τη φεμινιστική ατζέντα των επόμενων δεκαετιών. Η Simone de Beauvoir χαιρέτισε αυτό το φόρουμ ως την «αρχή μιας ριζικής αποαποικιοποίησης των γυναικών ». Σε μια επιστολή, η φιλόσοφος έγραψε: «Μιλήστε η μία στην άλλη, μιλήστε στον κόσμο, ρίξτε φως στις επαίσχυντες αλήθειες που η μισή ανθρωπότητα προσπαθεί να κρύψει.» […]
Το 1992, το βιβλίο Femicide: The Politics of Woman Killing (Twayne Publishers) παρείχε την πρώτη θεωρητικοποίηση της έννοιας (γυναικοκτονία). «Είναι η δολοφονία μιας γυναίκας επειδή είναι γυναίκα», γράφει στην εισαγωγή η Diana EH Russell, η οποία συνεπιμελείται αυτό το πρωτοποριακό βιβλίο με τη Βρετανίδα εγκληματολόγο Jill Radford. Το κεφάλαιο «Σεξιστική τρομοκρατία κατά των γυναικών», που έγραψε η Ράσελ μαζί με την Τζέιν Καπούτι, προσφέρει ένα ευρύ νόημα της έννοιας γυναικτονία: «Η γυναικοκτονία βρίσκεται στο άκρο μιας συνέχειας ενός αντιγυναικείου τρόμου, συμπεριλαμβανομένης μιας μεγάλης ποικιλίας σεξουαλικής και σωματικής βίας, όπως ο βιασμός, τα βασανιστήρια, η σεξουαλική σκλαβιά, (…) η αναγκαστική ετεροφυλοφιλία, η αναγκαστική στείρωση, η καταναγκαστική μητρότητα (η ποινικοποίηση της αντισύλληψης και της άμβλωσης), ο υποσιτισμός των γυναικών σε ορισμένους πολιτισμούς…»… ο όρος περιλαμβάνει όλες τις μορφές βίας που οδηγούν στον πρόωρο θάνατο των γυναικών, για κοινωνικούς και μη φυσικούς λόγους.
Το έργο βρίσκει ιδιαίτερη απήχηση στην Κεντρική Αμερική. Στο Μεξικό, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, η Ciudad Juárez, μια συνοριακή πόλη με το Τέξας, ήταν το σκηνικό μαζικών κακοποιήσεων κατά των γυναικών. Πολύ συχνά, τα θύματα είναι εργάτριες σε maquiladoras, εργοστάσια υπεργολαβίας χαμηλού κόστους για την αμερικανική αγορά. Οι αστικοί θρύλοι λένε ότι ήταν έργο εμπόρων οργάνων, ή των καρτέλ, ή σατανιστών. «Πολλές γυναίκες πεθαίνουν περιμένοντας το λεωφορείο, όπου εθεάθησαν για τελευταία φορά ενώ ένα όχημα κυκλοφορούσε εκεί κοντά. Η διάταξη των παπουτσιών και του σώματός τους δίνει τη δυνατότητα για κάθε είδους εικασίες…», ανέφερε ο ρεπόρτερ Sergio González Rodríguez το 2002 στο Huesos en el desierto (Οστά στην έρημο, Éditions de l'Ogre, 2023).
Ενώσεις όπως το Nuestras hijas de regreso a casa («Φέρτε τις κόρες μας πίσω στο σπίτι») έχουν κρατήσει μητρώο αυτών των νεκρών γυναικών από το 1993. «Εκείνη την εποχή, δεν μιλούσαμε για γυναικοκτονίες στο Μεξικό», θυμάται η κοινωνιολόγος Julia Estela Monárrez Fragoso, από το Colegio de la Frontera Norte στο Juárez... Για να ξεκινήσει την έρευνά της, η ερευνήτρια ξεκινά βγάζοντας ορισμένα φεμινιστικά κείμενα από τη βιβλιοθήκη της, όπως το The Age of Sex Crime, της Jane Caputi (Women's Press, 1987). Το 1998, η Fragoso σχημάτισε μια ομάδα στο πανεπιστήμιό της για να εμβαθύνει αυτή τη συλλογιστική. «2.526 περιπτώσεις (γυναικοκτονιών) έχουν καταγραφεί στη βάση δεδομένων από το 1993», μας λέει, τον Αύγουστο του 2023.
« Πολλά θύματα (γυναικοκτονιών) ήταν κάτω των 17 ετών, μελαμψές, που ζούσαν σε φτωχογειτονιές. Τα σώματά τους δείχνουν ίχνη βασανιστηρίων και σεξουαλικού ακρωτηριασμού.» Το πέρασμα στη θανατηφόρα πράξη δεν αποσκοπεί μόνο στην αφαίρεση της ζωής, αλλά και στη βεβήλωση, στον εξευτελισμό, με άλλα λόγια στην πραγματοποίηση «υπερ-δολοφονιών». «Δεν είναι μόνο το βιολογικό σώμα της γυναίκας που δολοφονείται, είναι και αυτό που αντιπροσωπεύει, η πολιτισμική κατασκευή του σώματός της.» Αναδεικνύει επίσης τη γυναικοκτονία των στιγματισμένων επαγγελμάτων, όπως σερβιτόρων, εργατριών του σεξ και υπαλλήλων σε αίθουσες μασάζ. Οι γυναίκες αυτές θεωρείται ότι «Αποκλίνουν από τον κανόνα του «θηλυκού», είναι «κακές» γυναίκες, που καταλαμβάνουν απαγορευμένους χώρους.» […]
Στην ισπανόφωνη σφαίρα, χρησιμοποιείται η λέξη feminicidio, μια παραλλαγή που παραπέμπει στη «θηλυκοκτονία». Η μετάφραση feminicidio έγινε δημοφιλής τη δεκαετία του 1990 από τη Μεξικανή ακαδημαϊκό και πολιτικό Marcela Lagarde y de los Ríos. Όλα ξεκινούν, για άλλη μια φορά, από την ανάγνωση της ανθολογίας των Russell και Radford, την οποία ανακάλυψε ενώ έκανε έρευνα πεδίου στο Ciudad Juárez. «Αυτό το βιβλίο με βοήθησε πολύ, μου επέτρεψε να καταλάβω ότι επρόκειτο για εγκλήματα φύλου που προσαρμόστηκαν στην αρχιτεκτονική των σχέσεων εξουσίας που υφίστανται οι γυναίκες από τους άνδρες», εξηγεί. Διευρύνει τον αρχικό ορισμό, για να τον συμπληρώσει με την έννοια της ατιμωρησίας, επισημαίνοντας την ευθύνη της Πολιτείας ως ένοχης αδράνειας.
Μεταξύ γυναικοκτονίας και «θηλυκοκτονίας», τα Ηνωμένα Έθνη (ΟΗΕ) προτιμούν να μην αποφασίζουν και πολύ συχνά συνδυάζουν τους δύο όρους στις δημοσιεύσεις τους. Τα Ηνωμένα Έθνη έχουν αναγνωρίσει την ιδέα από το συμπόσιο της Βιέννης το 2012, στο οποίο προσκλήθηκε η Νταϊάνα Ράσελ. Ωστόσο, έχει καθιερωθεί μια ταξινόμηση, για να ξεχωρίσει τις «οικείες» και τις «μη οικείες» γυναικοκτονίες, αλλά και να αναγνωρίσει αυτές που διαπράττονται στο όνομα της «τιμής»…
Στη Γαλλία, ο όρος εμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 2010, … η δολοφονία δύο Γαλλίδων φοιτητριών στην Αργεντινή τον Ιούλιο του 2011, της Κασσάντρε Μπουβιέ και της Χούρια Μουμνί έκαναν πεζοπορία όταν τις απήγαγαν, τις βίασαν και τις δολοφόνησαν. Ο πατέρας της Cassandre, ο Jean-Michel Bouvier, κάνει εκστρατεία στα μέσα ενημέρωσης για να αναγνωριστεί η γυναικοκτονία. Σε μια στήλη στη Le Monde (5 Οκτωβρίου 2011), έγραψε: «Η συμπερίληψη του εγκλήματος της γυναικοκτονίας στο ποινικό δίκαιο της χώρας μου είναι τώρα το Άγιο Δισκοπότηρο των γηρατειών μου.» «Ας αναγνωρίσουμε τη γυναικοκτονία» στον ποινικό κώδικα ζητά ο σύλλογος Dare feminism (OLF) το 2014. Η πρωτοβουλία προκαλεί μικρή ανταπόκριση, αλλά δημιουργεί προηγούμενο στη γαλλική συζήτηση. Το επόμενο έτος, το 2015, η λέξη «γυναικοκτονία» μπήκε στο λεξικό Le Robert. Το βρίσκουμε όλο και πιο τακτικά στα πρωτοσέλιδα του γαλλικού Τύπου. «Εντοπίσαμε περίπου εκατό άρθρα [που το αναφέρουν] το 2017, σε σύγκριση με περισσότερα από 3.200 το 2022»…
Τα κοινωνικά δίκτυα παίζουν ρόλο ενισχυτή. Στη δεκαετία του 2010, πολλά hashtag έφεραν την καταπολέμηση της σεξιστικής και σεξουαλικής βίας στο πολιτικό προσκήνιο. Το #MeToo ξεσπά στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το φεμινιστικό κίνημα της Λατινικής Αμερικής εξαπλώνεται και στην Ευρώπη με το #NiUnaMenos, «Ούτε μία λιγότερη». Αυτή η κραυγή είναι δανεισμένη από έναν στίχο της Susana Chávez, Μεξικανής ποιήτριας και ακτιβίστριας που δολοφονήθηκε το 2011, στο Ciudad Juárez, από μια ομάδα εφήβων... Ένα άλλο παράδειγμα: στη Χιλή, η κολεκτίβα Las Tesis δημιουργεί χορογραφίες για τη διάδοση φεμινιστικών μηνυμάτων. Οι στίχοι είναι εμπνευσμένοι από τα γραπτά της Βραζιλιάνο-Αργεντινής ανθρωπολόγου Rita Laura Segato. Τα μέλη του Las Tesis φωνάζουν «El violador eres tú», με μαύρα πανιά στα μάτια και χτυπώντας τα πόδια τους στο έδαφος, σε ένα viral βίντεο που θα παιχτεί σε όλο τον κόσμο. Στη Γαλλία, πραγματοποιείται μια δράση «Ο βιαστής είσαι εσύ!» Ο δολοφόνος είσαι εσύ!» πραγματοποιείται τον Νοέμβριο του 2019 στην Place du Trocadéro, από μέλη των συλλογικοτήτων Collages Féminicides και #NousToutes. Παράλληλα με αυτά τα δύο κινήματα, που συμβάλλουν στην ένταση των κινητοποιήσεων κατά των γυναικοκτονιών στη Γαλλία, ανώνυμες ακτιβίστριες οργανώνουν εθελοντικά μια καταμέτρηση μέσω μιας σελίδας στο Facebook των «Γυναικοκτονιών από συντρόφους ή πρώην συντρόφους» από το 2016. Κάθε δυόμιση μέρες, κατά μέσο όρο, υπάρχει μια αναγγελία για νέο θάνατο.
…από το 2006 έχουν καταγραφεί τουλάχιστον 2.346 γυναικοκτονίες σε συζυγικό πλαίσιο (δηλαδή, κατά μέσο όρο, 146 ανά έτος)...
Μετά την αναθεώρηση του ποινικού κώδικα το 1994, ένας σύζυγος ή σύντροφος που σκοτώνει τη σύντροφό του αντιμετωπίζει ισόβια κάθειρξη. Το 2006, το πεδίο εφαρμογής επεκτάθηκε σε πρώην συνεργάτες. Στη συνέχεια, ο νόμος της 27ης Ιανουαρίου 2017 δημιούργησε μια επιβαρυντική περίσταση που συνδέεται με εγκλήματα και αδικήματα που βλάπτουν το θύμα λόγω του φύλου του, του σεξουαλικού του προσανατολισμού ή της πραγματικής ή υποτιθέμενης ταυτότητας φύλου, της λεγόμενης «μη οικείας» γυναικοκτονίας.
Τα τελευταία χρόνια, τα μέτρα που ενθαρρύνονται από τις δικαστικές πολιτικές δίνουν έμφαση στην πρόληψη της βίας, συμπεριλαμβανομένης της θανατηφόρου βίας, και όχι απλώς στην καταστολή. Για τον νομοθέτη, πρόκειται για τη διευκόλυνση ή την εξασφάλιση της διαδικασίας χωρισμού: με τη συσκευή ‘Σοβαρού Κινδύνου’ (Τηλέφωνο που προκαλεί την επέμβαση της αστυνομίας) και το βραχιόλι κατά της συμφιλίωσης, καθώς και η εντολή προστασίας, που δημιουργήθηκε το 2010 και καθιστά δυνατή τη στέγαση ενός θύματος πριν ο σύζυγος ή ο πρώην σύντροφος δικαστεί. [...]
Πέρα από τους «βίαιους θανάτους εντός του ζευγαριού», ο στατιστικός και αστυνομικός μηχανισμός δεν μας επιτρέπει να προσδιορίσουμε λεπτομερώς τις συνθήκες άλλων γυναικτονιών, ιδίως εκείνων που ονομάζονται «εκτός του οικογενειακού πλαισίου» ανθρωποκτονίες γυναικών. Για να αντισταθμιστεί αυτή η έλλειψη, μια οργάνωση για την καταπολέμηση των γυναικοκτόνων (Inter Orga Féminicides) οργανώνει μια παγκόσμια καταμέτρηση από τον Ιανουάριο του 2023, με βάση την παρακολούθηση του Τύπου, αλλά και την ανατροφοδότηση από οργανώσεις πεδίου, όπως το Parapluie rouge, μια ομοσπονδία για τα δικαιώματα των εργατριών του σεξ, Acceptess-T για τρανς άτομα ή Les Dévalideuses για αναπηρίες. Πρόκειται επίσης για τον εντοπισμό των εξαναγκαστικών αυτοκτονιών (μια έννοια που αναγνωρίζεται από το νόμο μετά την απόπειρα γυναικοκτονίας…).
Le Monde diplomatique -Laurène Daycard -Επιλογή, απόδοση στα ελληνικά Γιώργος Χ. Παπ.
